Renata Flores, qichwa pop takiq (quechua)

Manaraq takinkunapas chay YouTube nisqapi sinchi riqsisqa kachkaptin, Renata Flores wawaqa hatun tayta mamanta, tayta mamantapas hinallataq tayta mamanpa pana turankunata “sasapi” rimaqta uyariq. Paykunap siminkunamantaqa ukniray rimaykunas lluqsimuq, mana qatipay atina, manachu chay Mago nisqa runakunap manaraq pakapi rurasqanta rikurichichkaspa ukmanta rimanku chayna kikinta. Ayllunpi warmi qari runakunas, chaytan musyaq Renata, mana riqsisqan simipi rimaqku, imaraykuchus rimasqankumanta mana yachasqa kananpaq -ichapaschá chaqwaqku, ichachus runamanta wasanpi rimaqku, ichari mana rimana asichikuq rimaykunatachu rimakuqkupas. Ichaqa manan chayllachu kanman, kanpunin achtawan, ichaqa imachá kanpas, qasillapi, chinllapi willakuq: chay uk simipi rimaspankuqa llapankupas sumaq takllataq, kusillataq tarikuqku. Renata wawaqa chinllamanta chay rimanakuy ukupi paykunawan kayta munapakuq, chay chaqllisqa rimanakuyninkuman yaykuyta munaq, chaypi imanisqankumantapas yachayta munaspa.

Chay kutikama, Renata wawap, manaraq riqsisqan simiqa, manaraq musyasqan simiqa qichwan kasqa, tawantin suyupi paqariq simi, Perú mama suyupi iskay kaq simi, achka achka rimaqniyuq simi, chaymantapas Ecuador, Bolivia, Colombia, Argentina chaykunapipas rimakuq simi.

-Ichapaschá chay nisqankumanta yachay munasqay huchayuq kaykunapaq-, nispan nin Renata Flores, Huamanga llaqtamantapacha, Ayacucho llaqtapi, Perú mama suyuq hapiyninpi.

“Kaykunan” kunanpacha puriynin, qichwapi pop, trap takiq kaynin. Qunqaylla riqsisqa tukupusqanpas: Youtube llika ukupi hununpiraq widiyu churasqan rikuqkunayuq, Perú ukupipas hinallataq hawa llaqtakunapipas wayra wasikunapi paymanta, paywanpas rimaqkuna: The Clinic, Telemundo, CNN, BBC, Al Jazeera. Pay munaqninkuna, qatipaqninkuna Bolivia, Ecuador, Chile, Argentina, México, Guatemala, República Dominicana, Costa Rica, Puerto Rico, Estados Unidos, España, China, Argelia chaykunapi tarikunku. Kaykunamanpas uk llaqtakunamanpas Renata Flores sipaspa takinqa chayanmi

Qallariyninpiqa, chayraqchá pichqa ichari suqta watayuq kachkaspaqa Renata Flores wawaqa manaraqsi qichwapi takiqchu. Patricia Rivera, maman, kunan paña makinmi, chaynata yuyarin, payqa willakun: Renata wawaytaqa sapallanpi, puñunan wasi ukupi takiqta uyarirqani chayqa, payqa chay Green Day (qumir punchaw) takitan tuqyachichkarqa, nispa.

–kunkanqa kallpayuqta, llanputaq karqan-nispan willakamun Huamanga llaqtamanta, yaqapas mama qucha pachamanta kimsa waranqa urqu patamanta- Muspa-muspallan qiparquni.

Patricia Rivera warmiqa qusanpiwansi takiq karqanku, paykunapataqsi academia Formas y Sonidos nisqa sutiyuq karqa, chayqa Asociación Cultural Surca nisqa ukupi tarikurqa, wak paqarisqanku llaqtapi chayqa tarikurqa. Chay academia nisqamansi Patricia maman uchuychanmantapacha aparqa, chaypi ima munasqanta rurakunanpaq nispa. Mana imamanpas matipaspa, manataq imatapas mañaspa. Chaypi Renata wawaqa Wiyulinta yacharqapusqa, chaywan amirukuspa Piyanuwanñataq qallarisqa. Ichaqa chay Green Day takip chayamusqanpiraqsi Patricia mamanqa yachan kimsantin wawankunap kuraqnin wawanpas kurkunpi kaskasqa hamuq instrumento yachasqanta yachan.

Chaymantapachas, Patricia mamanqa achtawan wawanta yachachin, takiykunamanta imaymana ruranakunata quspa, ukpaqkama chay munay instrumento nisqata atipananpaq. Wawaqa takiqsi chay Adele, The Animals, Alicia Keys, Michael Jackson takiqpa takinkunata pichinkuchapa chilaq kunkachanpi. Manataq allintapaschu inglés simita uyariq chayqa, qillqachakunata yachaq rimaykunap tuqyasqanta qatipaspalla.

Iskay waranqa chunka tawayuq (2014) wata tukuypi, Formas y Sonidos academia nisqapi takiqkunapaq atipanakuy karqa. Renata chaypi churapakuspa atiparusqa. Chay atipasqan kallpawansi mamanta kaynata nin: imaynataq kanman karqa chay Voz kids (wawakunap kunkan), chayqa uk atipanakuymi, Perú chiqanpi achwan riqsisqa wayra wasipi rurakuq. Patricia mamanqa mana iskayaspa arí nin pacha. Renata wawanqa chaypi akllasqa lluqsin Joss Stone takiqpa “Fell in love with a boy” qillqasqan takita takispa. Sapa kutilla chay atipanakuypaq widiyuta churanankupaqsi payqa mamanwan kuchka Huamanga llaqtamanta Limaman chusaqku. Chaypi allinta-allinta purichkaspas achtawan purisqan qipaman wikchurachikun.

Amaña chaykunamanta ñakapakuspa, Renata ususiqa mamanpiwan rimanakunku cover nisqa widiyuclip ruranankupaq. Chiqaypiqa chay widiyuclip rurasqankus Renata ususipaqqa manaraq qullqipaq premio, nisqa, suyasqan karqa, chay Formas y Sonido nisqa atipanakuypi llallisqanmanta. Takimanta cover yuyaychasqankuqa rurakurqas andino nisqa tukanakunawan, qinawan charanguwan Renata ususiq piyanu yachasqanwan tinkuykachisqa. Ichaqa manan chayllachu kanan, achtawanraq imallapiwanpas kanan, ninku.

Chaynapis qichwa pachakutiqa qallarin.

Qunqaylla yuyaycharqukuyku simipiqa –nispa yuyarin Patricia mamanqa.

Chaynapis chay “The house of the rising sun” ( intip lluqsinan wasi ) Uchpa takiqkunap rurasqanta, Perú llaqtamanta qichwapi rock takiqkuna, paykunata Patricia mamanqa, sipasninmantapacha uyariq, paykunap takinkunatapas “Paty y los caletas” sutichasqa kunpankunawan takiq. “The house of the rising sun” (intip lluqsinan wasi), uk kunkallapi takisqaqa nin:

Huamanqa kuyayki
Chaymanta chakyiki
Qaway nisqaykin
Llanqachu yanusaq
Kuyay ama qunqaychu

Chay widiyupiqa Renata yuraqniraq pachayuq, yana paskasqa suni chukchayuq rikurin. Piyanuta waqachispa tiyachkan Kinuwa pampa qachuqachu chawpipi, Ayacucho llaqta chaninchasqa kitipi. Youtube, Facebook nisqa llika ukukunapiqa allimanta chay likes nisqakunapas, imaymana rimaykunapas chayamuyta qallarin. Ñawpaqtaqa chunkallanpiraqsi, chaymantañataq pachakninpi runakunaqa.

Chayqa manan imapaschu, pisichallaraqmi chay qipa killakunapi Patricia Renata ususinwan Michael Jackson takiqpa “The way you make me feel” takinta qichwa simipi cover nisqapi churaykusqanku qipaman imaymana rikurisqanqa.

Qillqakuna tikraypiqa Adalberta, taytanmanta hatun mamanmi yanaparqan, paytaqa uchuychanmanta qichwapi rimaqta uyarirqan. Kunanqa chay widiyutaqa Willkaswamanpi churamurqanku, Ayacucho chiqanpi, inkakunap qispichisqan hatun wakapi. Kay takimantapachan blues, jazz, Perú takikunawan tinkuchisqa, pusuquhina qispiyta qallarirqa, chaytaqa manan Renata ususipas, ayllunpas haykaqpas musyarqakuchu.

Manaraq qanchis punchawpi chay widiyuqa uk hunu qawaqniyuq tukupurqa. Napaykuykunapas tukuyniq tiqsi muyumanta chayamuyta qallarirqa. Chaynallataq waqyaykuna/qayaykunapas, paywan rimanapaq minkakuykunapas chayaykamullarqataq. Qawana Tilikunapi, uyarina wayra wasikunapi, chaski qillqakunapi, ñawinchanakunapi, intirnit llikakunapi, kay Perú suyupipas, hinallataq hawa suyukunapipas, chay anqas chullu, yana pacha wawamanta, Apukunap kallpanwan mana manchakuspa, kunanpacha qipa wiñay musuq takikunata inkakunap siminpi takiqmanta rimaqku:

Chaynatam ñuqa kuyani
kuyuytan atinichu
qamllam llachanki kawsayniyta
Sapaq punchawnikuna

Qunqayllamanta allin riqsisqapi tukupusqanmanta Renata wawaqa macharikurqa. Imaraykun kaynaniraqta qaqawanku, imanaptintaq wakinkunaman allinta rikurin, chay pukllaqtunpalla yachapasqa takikuna rurasqayri. Uk punchawsi Patricia mamanta tapun: mamay imamanpi churarukunchik, nispa. Manas paykunaqa chay qichwapi covers nisqakunataqa ruraqku, riqsisqa kayta munaspachu, manataq ima kutichiytapas suyaspachu.

Chay yana chukcha, pichinchu kunka sipaschaqa mancharisqa kachkarqa, imaraykuchus kusikuyninmantapas achtawanraq llakin atipaptin, qaqapas ñitirqunmanhina: hatun-hatun llamkaynin rikuriptin. Wayra wasikunapiqa uyarikuq qichwa kallpachaymanta, riqsichiymanta, chaynallataq chaninchaymantapas. Kuraq rimaykunaqa kawsayninchikta mañakun. Chunka tawa (14) watayuq sipaschaqa manan chaykunapaq kallpayuqraqchu karqa. Chay “The house of the rising sun” qipamanqa, Patricia mamanqa Renata wawanwan musuq llamkanapi churakunku “Wayna sipaskunapas qichwatan rimayku” sutichasqa llamkanata puririchirqanku, Asociación Cultural Surca nisqawan kuchka, Ayacucho yachaywasikunapi qichwa simita achtawan riqsichinankupaq, nispa. Chaypas manan paypaq kallpanpaq hinachu karqa.

Qichwapi takikuna takinanpaq, imaynatachus wawaraq kachkaspa inglés simipi takiq, chaynatas Renata Flores sipasqa takikunap tuqyayllanta qatipaspa umanpi hapiq. Wasinpi qichwa rimay yachaqkunaqa hatun tayta mamankus karqa, pisichalla yachaqkunataq tayta maman. Paypaq, uchuychanmanta imaraq nispa uyariqninkupaq, wisqasqa rimaykunap yachay munaqpaq, manan pipas atiqchu-pipas yachachiyta munaqchu. Manan tayta mamanpas, chay Uchpa, qichwapi rock takiqkunap takinkunata takiytaña yachachkaspapas. Renata wawap rimay atisqanqa pisichallan kaq “añañaw” niyta yachaq, maypachachus mikuna miski rikuriptin, “akakaw” niyta yachaq maypachachus imanpas nanaptin, “alalaw” niyta yachaq maypachachus chiri atipaptin.

Chaynan chaykuna rikurin qichwa rimaqkunawan: manan wawankuman, hawankumanpas siminkuta yachachinkuchu, imaraykuchus paykunaqa mana allinpaqchu qawarinku. Perú suyupi iskay simi rimaqkuna pisilla kasqanmanta rimananpaqmi, Virginia Zavala, lingüista kamayuqqa “ideologías linguisticas” nisqata hapin, chaykunaqa imaymana iñiykunan, chaninchaykunan, chaymantapas imaynatataq rimaqninkuna siminkumanta yuyaychakunku chaykuna. Qawasun: Francés simin munanakuypa simin, nispa, riqsisqa, Alemán simiñataq kallpawan tuqyaq, simi, nisqa, chay kikillantaqmi Italiano, Portugués simikunapas, Español simipas.

Qichwaqa wakin ñawpa simikuna hina mana allin qawasqa, wakchachasqa simi, sarunchasqa simi, mana qillqay yachaqpa simin, karu ayllukunapi tiyaqkunap simin. Kay yuyaykunaqa unaymantapacha chayna kutipurqa, wakin tuqpi winku yuyaykuna hina, (“ Afro chawchukunaqa tusuy yachaqmi”, “warmikunaqa mana kallpayuqmi”, pukuchu haytayqa qarikunapaqmi”). Chay sasachakuykunaqa rikurin imaraykuchus runakuna chay yuyaykunata chiqaqyachiptinku. Chayna chiqaqyachisqataq chayna qipapun uku uku tullu umankupi. Simikunapas chayna kikillantaq qawasqa: wakinmi wakinmanta achtawan “chaniyuq”.

Chaynallataqmi qichwa rimaqkunapas manan allinpaqchu qichwa rimaytaqa qawanku castellano simita yacharquspanku. Pakankun mama siminkuta paykunallapaq, ukullankupi paykunalla rimanankupaq.

Yaqapas Renata wawa kachkaspa ayllunpa rimanakusqankunata uyarisqan hinallataq. Qichwaqa ima kasqanchikta, kunan hina unpuchasqa kasqanchikta rikuchiwanchik, ninmi Zavala, youtubellikapi yachana warkusqanpi, uraypiraq churawanchik, karunchawanchiktaq, huchachawanchikta, nispa, nin. Chayraykun achka qichwa rimaqkunaqa yachayninkumantapas pinqakapunku.

–ñuqapas qawaq kani imaynatachus hatun mamayta qichwa rimasqan rayku sarunchasqa kasqanta. Arí huk kuti ñuqapas pinqakurqanin paywan purisqaymanta, kunankama ñakakuni-nispa, nirqa, uk kuti Renata chay “Quien soy” (pin kani) kawsayninmanta uchuy documental nisqapi.

Chaykunawanpas, Perú mama suyu ukupiqa qichwaqa kuraq simin, Castellano simiwan kikin rikusqa, chaymantapas achka rimaqniyuq, castellano simiman qatiq. Yupay kamayuqkunap nisqankuman hinaqa kimsa hunu pusaq pachak pichqa waranqa, pichqa pachak kimsachunka ukniyuq (3 805 531) runakunan Perú chiqanpiqa qichwata rimanku. Chayqa Uruguay suyupi tiyaq runakunamantapas kuraqraqmi, yaqapas Panamá suyupi tiyaqkuna kikillantaq. Mama suyu hunta, ichaqa qunqasqa, chaynan qichwa rimaqkuna. Paykunaqa yaqapas chunka kimsayuq (13%), hinantin Perú suyupi tiyaqkunamantapas kuraq, achwanpas pusaq chunka (80%) indígena kanku, chaymantapas chunka wata qipamanqa yaqapas kuchkan hunupi yapakurqanku.

Ichaqa chay yupaykunaqa manan allinpaqchu wakin ñawpa simikunapaq rikukun. Chay suqta waranqa qanchis pachak (6700) simikuna kay pachapi kaqkunamantaqa, yaqapas 40% wañuy pachapi tarikuchkanku. Perú mama suyuqa, Latinoamerica nisqa hapiyninpi kimsa ñiqipi tarikun, imaraykuchus achka simikuna kasqan rayku (México, Brasil) qipanpi, tawa chunka pusaqniyuq (48) ñawpa simikunayuq. Tawaqa (4) urquntinpi rimakuq simikuna, ukninmi Qichwa, wakinkunataq yunka simikuna. Ministerio de cultura nisqanmanhinaqa kansi yunka simikuna pisi runa rimaqllayuq. Muniche simi pusaq rimaqnillayuqña, Iñapari simi pichqa rimaqnillayuqña, Omagua simi kimsa rimaqnillayuqña, Resígaro simipas kimsa rimaqnillayuqña. Taushiro simataqsi ichaqa uk rimaqnillayuqña.

Iskay simipi rimayta kallpachanapaqqa, nispa nillantaq Virginia Zavala yachachiqqa, widiyunpi, tiyasqanchik qayllantan tikrana nispa, imaynataq kunan kachkan chayqa manan allinchu qichwapaq (manataq wakin ñawpa simikunapaqpas). Tikrapunan mana chanin yuyaykuna maykunachus “qichwaqa sasachakuymi” niqkunata, achwanmi yachananku “qichwaqa qapaq” kasqanta. Kayna tikraymanmi llapanchik rinanchik Estado nisqapi llamkaqkunapas, rimaqninkunapas. Estado nisqaqa chay liykunawan, kamachiykunawan, beca (yanapay), imaymana llamkaykunapi qichwa siminchik rimakunallanpaqpuni yanapanan. Rimaqkunapas rimaqkunapura rimanayukuspanku, maypiña kaspapas siminkupi rimanankupaq, achwanpis maypis mana rimakunchu chaykunapipas rimakunallanpaqpuni.

Renata Flores sipaschahina, qichwata pop nisqaman apaspa.

Chaynas uk kuti, chaytan Patricia Rivera “Pin kani” nisqapi willakun, uk sinchi piñasqa runas rimapayan Renata wawanta chaypitaq qaparin: qamri pitaq kanki qichwa runakunap sutinpi rimanaykipaq, nispa. Imaynan achka munaqninkuna kan, chayna Renata Flores sipaspa kallantaqmi pikunachus karaq sunquyuq uk yuyayniyuq runakuna, manaraq qichwa simita uk musuq ñankunapi rikurinanta munaqkuna.

Ichaqa manan Renata sipasllachu chay unpu yuyaykuna tatichiqqa, kachkanmi Perú mama suyupipas uk takiqkunapas, pikunachus simikunata imaymana takiyman aysakachaqkuna, “no tradicionales” nisqakuna: chaypi kachkan Liberato kani, hip hop nisqapi, Piti chila kunkayuq Sylvia Falcón, Dámaris, fusión latinoamericana nisqapi, Uchpa rock nisqapi. Wakin latinoamérica llaqtakunapipas, kanmi takiqninkuna, achwanpas México suyupi. Chaypiqa kachkan soprana nisqa Mixe María Reyna, rapero Maya Pat Boy, kallantaq Tsotsil banda rock psicodélico nisqa Lumatok.

–chay indígena nisqamanta pantay yuyaywan qawaykunatan tatichina, manan qichwaqa mana kuyuq qaqachu, manataqmi chuyallachu, maypachachus indígena runakunamanta chaynata yuyachakunchik chayqa paykunatan “Mallkiman tukuchipuchkanchik”, nispan nimun Pennsylvania kitimanta, Américo Mendoza Mori, Pennsylvania hatun yachay wasipi qichwawan llamkaq.

Américo, pichus chay “Dora la Exploradora”, pilikula Paramout Pictures runakunap rurasqanpi, qichwa rimanakuykunapi yanapaq, nin, allinpunin qichwa simi wakin tiqsimuyuman mirarisqanqa, achkachachaq uyayuq, achkachachaq qimiqniyuq, nispa. Chaymantapas allinmi ñawpa simikunawan llamkaqkuna tukuy plataforma nisqakunata hapispanku siminkupi willanankupaq, nispa. Renata sipasqa yaqapas tawa chunka waranqa (40) kuraq qatiqniyuqmi chay Youtube llikapi, kimsa chunka qanchisniyuq (37) waranqataq chay Facebook nisqa llikapi qatiqninkuna, uk chayna chunka ukniyuq (11) waranqataq kachkanku chay Instagram nisqapi. Chaykunapin takinkunata churan, qichwapi, castellano simipi ima qillqasqata. Achka qatiqninkunataqmi qichwallapitaq kutichimunkupas.

“Sunqullay”, “pitaq kani” chaykunan Renata Flores sipaspa qichwapi achwan munasqan rimaykunaqa, sapa kutilla imatapas llikakunapi warkurquspaqa chay rimaykunatapuni apaykachayta yachan, pikunachus munaqninkuna, qatiqninkunamanta yanapaynin chaskisqanmanta, añay ninanpaq. “Pitaq kani” rimayqa achwanpas tapukuymi Renata sipaspa sapa kutilla tapukunan.

–qichwata munakuni imaraykuchus kay simiqa ukkunamantapas llakikuyta yachan- ninmi Renata, pichus yachakun manaraq huntasqatachu qichwa rimasqanta.

Manaraq chay covers hunyayta qallarichkaptinqa, Renata Flores sipasqa manas paymanta, pichus kasqanmantaqa hamutasqachu. Chaypas “Maymantan hamuni”nispa, tapukuyllantaqmi. Maypachus tapukunanpaq punchaw chayamuptinqa, chay punchawsi qichwa yachaq puririn (achtawan achtawansi atipachkan, ichaqa karus ñan), chaymantapas qichwa kawsaymanta (cosmovisión) nisqa yachaytapas atipanallantaq. Qichwa mastarinapaq ñan qallarisqanku “wayna sipaskunapas qichwata rimaykun” nispa sutiyuq llamakanaqa “pitaq kani” nisqapi tukurqapun, chaymi kunan wata qullqi yanapayta Estado nisqamanta chaskin achtawanraq puririnanpaq. Chaymantapas paqarimuytan qallarin paypapuni rurasqan takikuna: “kikin killata qawaspa”, “tikras”, “qawaykuna” hamuq punchawkuna musuq lluqsiqtaqmi “Qam hina” taki, chay takikunaqa kikinchikmanta riman, sarunchanakuymanta, warmikuna maqaymanta, karu ayllu ukukunapi wawakunap kawsayninmanta.

–mamaywanqa sapa kutilla rimayku kunanpacha imaymana sasachakuykunamantapas, imamantataq musuq taki kannan, imatataq yachachiyman, nispa. Manan yanqapaqqa takikunata rurayta munanichu, achwanqa runakunaman chayayta munani, -nispan, nin, Renata sipasqa, kunanqa tukupun qichwa simi amachaqnin, manaraqpas allinta rimayta atichkaspapas.

Español simipi wakichisqan takinkunaqa chaymanta qichwaman tikrakun, Huamanga llaqtamanta yachachiqpa yanapayninwan, chaykunaqa pop, trap, hip hop, nisqakuna, llaqtanchik takikunawan, tukanakuna: qina, zampuña, tikras tusuqkunap wiyulinkunawan tinkuchisqa:

Manan pipas qawanchu manan imatapas
Atinichu ruwayta, rimayta munani
Qaparispanmi, tukuy runa
manan uyarikunchu
Rimasqayta
Qinaspa nini
Qaparisaqmi

“Manan pipas imatapas qawanchu, manan imatapas ruraymanchu, rimayta munani, achka qapariywan, runakunaqa manan nisqayta uyarinchu, chayqa qaparisaqmi”, nispan, Renata takin chay “Tikras” trap nisqayuq Ayacucho takipi, warmi kunkapi huchakunata qaparispa. Tiqsi muyuntin wayra wasikunapi, uk taki kaqmanta rikcharqamun, unay qipa watakuna qallariynillanpiraqpi, huamanguina sipaspa kukanpi takisqa hanllarichirqa runakunata.

Manaraqmi watapaschu chaymanta, Renata Flores, uk rimanakuypi nirqan, munaymanmi Boston llaqtapi, Berklee College of Music, nisqaman yachaq, riyta, nispa. Kunan, chunka pusaqniyuq (18) watayuq, manas chiqaqta yachanchu, imatachus utqay yachayta munan chayta, manataqsi unay wata suyayta munanchu ima munasqan rurananpaq. Chaymi kunanqa karullamanta takikuna putuchiymanta yachachkan. Pachaqa utqay ripukun, maypachachus Rosalía, Dua Lipa, Billie Eilish, paykunawan, chaymantapas Karol G, wakin munasqan takiqkunawan atipanakuyta munanman chayqa achwan utqaytan purinan.

Sigue a Rosa @rosaelisach