Wat doet de Belgische regering om haar migratiebeleid te verbeteren?

In onze reeks ‘Wat doet de Belgische regering?’, vragen we aan de twintig regeringsleden hun visie op belangrijke onderwerpen die ons bezighouden, van het milieuvraagstuk tot immigratie- en genderkwesties.

De gezondheidscrisis en de bijbehorende reisbeperkingen hebben een duidelijke impact op het Belgische migratiebeleid. Het aantal verzoeken om internationale bescherming is sterk gedaald: in 2019 werden 27.742 asielaanvragen ingediend bij de Dienst Vreemdelingenzaken, in 2020 waren dat er nog 16.910. Dat is het laagste aantal sinds 2008.

Voor een niet-EU-burger die in België neerstrijkt, zijn er twee mogelijkheden. In het beste geval word je meteen erkend als vluchteling. België biedt vluchtelingen internationale bescherming en een tijdelijke verblijfsvergunning. De persoon in kwestie moet dan zo snel mogelijk op zoek naar een woning en het opvangcentrum van Fedasil – het Federaal agentschap voor de opvang van asielzoekers – verlaten. Dat is de plek waar migranten na hun aankomst en tijdens de asielprocedure worden opgevangen. In het slechtste geval word je om bepaalde redenen niet als vluchteling erkend. In dat geval verblijf je illegaal op Belgisch grondgebied. 

Voor het tweede artikel binnen deze reeks vroeg VICE aan twintig leden van de federale regering hoe zij denken over het huidige immigratiebeleid, de rol van mensensmokkelaars, de levensomstandigheden in gesloten centra en de hulp die burgers bieden aan migranten. 

De ministers en staatssecretarissen blijken over dit onderwerp veel terughoudender te zijn dan bij het vorige thema, menstruatie-armoede. Van de twintig personen waarmee we contact opnemen krijgen we drie reacties, waarvan twee collectief:

• Sammy Mahdi (CD&V), staatssecretaris voor Asiel en Migratie, verantwoordelijk voor de Nationale Loterij, assistent van de minister van Binnenlandse Zaken, Institutionele Hervormingen en Democratische Vernieuwing
• Sophie Wilmès (MR), Vice-eersteminister en minister van Buitenlandse Zaken, Europese Zaken en Buitenlandse Handel, en van de Federale Culturele Instellingen; Mathieu Michel (MR), Staatssecretaris voor Digitalisering, verantwoordelijk voor Administratieve Vereenvoudiging, Privacy en de Regie der gebouwen, adjunct van de eerste minister en David Clarinval (MR), minister van Middenstand, Zelfstandigen, KMO’s en Landbouw, Institutionele Hervormingen en Democratische Vernieuwing
• Meryame Kitir (Vooruit), minister van Ontwikkelingssamenwerking en Stedenbeleid, en Frank Vandenbroucke (Vooruit), Vice-eersteminister en minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid

Over het algemeen heeft niemand van de ondervraagde ministers kritiek op de hardheid van het huidige migratiebeleid. Termen als ‘menselijkheid’ en ‘waardigheid’ keren vaak terug, maar van structurele kritiek is hier geen sprake.

Volgens bevoegd staatssecretaris Sammy Mahdi moet de asielprocedure efficiënter en korter worden gemaakt: "Het beleid moet niet harder of milder worden, het moet mensen veel sneller duidelijk maken waar ze aan toe zijn". Het feit dat migranten op lange termijn geen toekomstperspectief hebben, is volgens hem het grootste probleem. 

De regeringsleden die ons te woord staan, vinden dat er vooral in de landen van herkomst naar oplossingen moet worden gezocht. Investeringen in ontwikkelingshulp moeten migratie voorkomen, en middelen moeten ter plekke worden ingezet om vluchtelingen te helpen. “We willen ook inzetten op hervestiging (de overplaatsing van vluchtelingen vanuit het land waar zij bescherming hebben gezocht, naar een derde land dat zich bereid verklaart hen op te vangen als vluchtelingen, red.) en arbeidsmigratie. “We willen er ook voor zorgen dat er meer middelen worden ingezet voor de bescherming van vluchtelingen in de regio’s van herkomst”, zeggen ministers Meryame Kitir en Frank Vandenbroucke. Wordt de verantwoordelijkheid zo voorzichtig doorgeschoven?

De zaak-Mawda ligt bij velen nog vers in het geheugen. In februari werd de politieagent die het fatale schot loste veroordeeld tot een voorwaardelijke gevangenisstraf van een jaar. De chauffeur die Mawda's familie vervoerde, kreeg een voorwaardelijke gevangenisstraf van vier jaar.

Wanneer het gaat over mensensmokkelaars – die ervoor zorgen dat migranten in België, of welk land dan ook kunnen geraken – benadrukken ministers Sophie Wilmès, David Clarinval en Mathieu Michel dat er verschillende legale manieren zijn om naar België te komen. "Het is duidelijk dat we het gruwelijke businessmodel van mensensmokkelaars, die misbruik maken van het leed van vele mensen, moeten bestrijden". 

Staatssecretaris Sammy Mahdi legt uit dat visumaanvragen overal ter wereld kunnen worden ingediend bij de Belgische consulaten en ambassades. Maar in werkelijkheid is dat niet altijd zo vanzelfsprekend. Ten eerste moet de persoon in kwestie zelf zijn visumaanvraag indienen bij de Belgische ambassade, of het consulaat dat bevoegd is voor het land waar men verblijft. Bovendien kan deze procedure verschillende weken – soms zelf maanden – duren. Een ondenkbare wachttijd voor mensen wiens land in oorlog of in een (politieke) crisis verkeert. 

De staatssecretaris benadrukt hoe belangrijk het is dat migranten op doorreis goed worden ingelicht over mogelijke opties en oplossingen. Ministers Meryame Kitir en Franck Vandenbroucke wijzen daarvoor naar het bestaan van ‘outreach teams’. Die moeten migranten aanmoedigen om op zoek te gaan naar oplossingen in België, in plaats van beroep te doen op mensensmokkelaars om illegaal te reizen. "De federale regering zal hiervoor proefprojecten financieren die mensen wegwijs moeten maken in bestaande verblijfsprocedures of andere duurzame oplossingen", zeggen de ministers. Het valt nog af te wachten welk budget daarvoor zal worden uitgetrokken. 

Volgens de staatssecretaris is er nood aan een betere aanpak op Europees niveau. Sophie Wilmès, David Clarinval en Mathieu Michel zijn van mening dat er binnen dit Europese beleid op zoek moet worden gegaan naar een evenwicht tussen solidariteit en verantwoordelijkheid. De drie MR-leden zijn voorstanders van een krachtiger migratiebeleid, omdat de migratieproblemen "alleen kunnen worden opgelost als ze door alle 27 lidstaten worden aangepakt". Ze verzekeren onze redactie “dat België zich constructief zal blijven opstellen in de besprekingen". 

Staatssecretaris Mahdi onderstreept ook het belang van controles aan de Europese grenzen. Op die manier kan er onmiddellijk worden nagegaan of de mensen die daar aankomen ook echt internationale bescherming nodig hebben. Een moeilijke inschatting, zeker als deze mensen naar Engeland willen gaan, dat volgens Mahdi als ‘het ideale land’ wordt aanzien door migranten.

In België zijn veel migranten die niet over een legale verblijfsvergunning beschikken, afgewezen asielzoekers of transmigranten op weg naar Groot-Brittanië. Deze mensen kunnen niet in de Belgische opvangcentra verblijven, en hebben dus ook geen verblijfplaats. De MR-politici zijn van mening dat "de staat de nodige opvang en steun biedt aan alle mensen die asiel aanvragen". Wie geen asiel aanvraagt, of wiens aanvraag wordt geweigerd, moet niet rekenen op hulp van de staat.

Om migranten in dit soort situaties te helpen, ontstonden er verschillende burgerbewegingen. BXL Refugees is daar één van. Via dit burgerplatform kan iedereen die dat wil thuis migranten opvangen. Maar ook dit soort initiatieven hebben een keerzijde: ze kunnen lijken op mensenhandel, en zijn bijgevolg wettelijk strafbaar. A priori is er geen sprake van een misdrijf indien er hulp wordt verleend om "hoofdzakelijk humanitaire redenen” - ofwel zonder financiële belangen. Maar hoe bewijs je dat?

Volgens de staatssecretaris is er een duidelijk onderscheid tussen humanitaire en niet-humanitaire redenen. "Sommige mensen "helpen" migranten die hier illegaal verblijven en vragen daarvoor geld in de plaats. Daarover is de wet duidelijk: dit is mensenhandel en gelukkig ook strafbaar. Natuurlijk zijn er ook veel mensen die, met de beste bedoelingen, gewoon iemand in nood willen opvangen. Zij worden niet vervolgd. Sophie Wilmès, David Clarinval en Mathieu Michel beamen dit. "Het is aan de rechtbanken om te bepalen of het om strafbare feiten gaat of niet."

Het lijkt er nochtans niet op dat justitie fan is van mensen die onderdak bieden aan migranten. In het zogenaamde ‘solidariteitsproces’ - een rechtszaak tegen vier vrijwilligers die zich inzetten voor het burgerplatform van het Maximiliaanpark - werd op 23 maart 2021 voor de tweede keer beroep aangetekend door de staat. Loïca Alembert, de advocaat van een van de beschuldigden, sprak onlangs met Matin Première over de verlenging van het proces: "Het is de bevestiging van wat we al lang zagen aankomen. Dit is een politiek proces dat mensen wilt afschrikken om immigranten te helpen, maar ook de immigratie zelf criminaliseert.” Dit soort ‘politieke processen’ in combinatie met de huidige vreemdelingenwet ontmoedigt burgers om hulp te verlenen aan migranten. Zou de staat niet juist hulp moeten verlenen aan mensen die vluchtelingen opvangen? Dat ziet Sammy Mahdi niet echt zitten: “Door iemand aan te moedigen om hier onwettig onder te duiken help je die persoon echt niet om een duurzame toekomst uit te bouwen”.

Uitgewezen personen die het Belgische grondgebied niet willen verlaten, maar ook geen internationale bescherming willen of kunnen krijgen, lopen het risico om tot aan hun uitwijzing in een gesloten centrum te moeten verblijven. In België zijn er zes detentiecentra, waar in totaal 700 mensen kunnen verblijven. Het doel van deze gesloten centra is het opsluiten van mensen die illegaal in België verblijven, om hen zo van al hun vrijheid te beroven.

Volgens ministers Meryame Kitir en Frank Vandenbroucke "kan detentie alleen worden gebruikt als laatste redmiddel, als alle andere alternatieven zijn uitgeput. Binnen deze regering willen we inzetten op de ontwikkeling van meer humane alternatieven voor detentie". Staatssecretaris Sammy Mahdi bevestigt dat hij prioriteit geeft aan de vrijwillige terugkeer van mensen die geen internationale bescherming nodig hebben. Hij benadrukt dat België alleen mensen terugstuurt als zij geen gevaar lopen in hun land van herkomst.

Het gesloten karakter en de levensomstandigheden van deze detentiecentra zijn voer voor discussie. Wilmès, Dermine en Michel vinden dat we hier uiterst waakzaam over moeten blijven, opdat deze niet in strijd zouden zijn met de mensenrechten. Mahdi is van mening dat detentiecentra geen gevangenissen zijn: “Niemand wordt graag opgesloten, maar een gesloten centrum is geen gevangenis. Er is een groepsregime en er wordt veel aandacht besteed aan het welzijn van de gedetineerden. Er zijn begeleiders en er is voldoende ruimte voor vrijetijdsbesteding". Nochtans hebben Mensenrechtenorganisaties al meermaals vraagtekens geplaatst bij zowel de levensomstandigheden in deze gesloten centra, als de manier waarop mensen het land worden uitgezet. Zo bracht RTBF bij het begin van de lockdown de rampzalige levensomstandigheden aan het licht in het gesloten centrum van Merksplas. Ook onze redactie werd over dit onderwerp gecontacteerd.

Alles bij elkaar wordt hier weinig nieuws verteld. Het feit dat zo weinig regeringsleden bereid zijn om onze vragen te beantwoorden, spreekt boekdelen. En hoewel degenen die onze vragen wel hebben beantwoord aangeven dat ze op de hoogte zijn van de problemen die spelen, wordt er weinig actie ondernomen. We denken dan aan het verbeteren van de levensomstandigheden in gesloten centra, het vergemakkelijken van het humanitaire werk,  of legale immigratieprocedures. Het lijkt erop dat we meer en meer overhellen naar een beleid dat migranten ontmoedigt om naar België te komen en dat mensensmokkelaars (terecht) viseert, maar zelf niet met een zinnig alternatief op de proppen komt.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.