Een Nederlandse gevangenispsycholoog vertelt over haar werk met moordenaars en verkrachters

Ankie van Esch (30) werkt nu vijf jaar als psycholoog in de PI Vught, een van de zwaarst bewaakte penitentiaire inrichtingen van Nederland. Achter de gigantische turquoise toegangspoort schuilt een terrein van dertig hectare, met onder andere een reguliere gevangenis en huis van bewaring, maar ook een Inrichting voor Stelselmatige Daders (ISD), Penitentiair Psychiatrisch Centrum (PPC), de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) waar Willem Holleeder zit en de Terroristenafdeling (TA) waar Mohammed B. verblijft. In het doolhof van paden, gangen en gebouwen zijn negen verschillende regimes gehuisvest. In Vught zitten op dit moment 650 mensen vast, waarvan enkele vrouwen.

Om op haar spreekkamer te komen, moet Ankie eerst piepvrij door een detectiepoort, dan met een pasje haar bos sleutels unlocken en vervolgens vier op afstand geopende deuren door. Haar telefoon mag niet mee naar binnen. In plaats daarvan pakt ze een pieper, voor noodgevallen. Ankie werkt op meerdere afdelingen met verschillende soorten gevangenen: van kleine boeven tot moordenaars en verkrachters. Het contact is al even gevarieerd. Soms wil een gevangene gewoon even zijn hart luchten, soms is een langdurig behandeltraject nodig of zelfs verplicht.

Binnen de gevangenismuren lopen gedetineerden en personeel door elkaar heen. Alle regimes hebben een eigen dagprogramma zodat ze elkaar niet kruisen op het terrein. De gevangenen zijn te herkennen aan hun gele keycords. Witte letters betekent dat ze niet vrij over het terrein mogen lopen, groene letters dat ze dat wel mogen. Ankie, lang en blond, is populair en wordt overal aangesproken en nageroepen. Ze lacht erom en groet vrolijk terug. De PI is net een dorp. De gedetineerden zijn beperkt in hun vrijheid, maar niet in basisvoorzieningen zoals medische zorg en een bibliotheek. Ze kunnen indien nodig naar de kapper, tandarts en psycholoog.

VICE: Hoi Ankie, hoe komen gevangenen bij jou terecht?
Ankie van Esch: In principe heeft iedereen die ik behandel zelf een hulpvraag. Daarnaast spreek ik als inrichtingspsycholoog of behandelcoördinator ook gevangenen die hier geen behoefte hebben, maar bijvoorbeeld vanuit veiligheidsoverwegingen met een psycholoog moeten praten.

Wat is het verschil tussen een gevangenispsycholoog en -psychiater?
Heel simpel gezegd: de psycholoog is de gedragsdeskundige die een inschatting maakt waarom iemand doet wat hij doet, de psychiater schrijft de medicatie voor. Een keer in de week zitten we met de psychologen, psychiaters en de medische dienst bij elkaar, om over onze patiënten te praten en te overleggen. Het heeft bijvoorbeeld geen zin als het effect van de medicatie lijnrecht staat tegenover wat ik probeer te bereiken met therapie.

Wat is jouw doel als psycholoog?
Begrijpen waarom iemand heeft gedaan wat hij heeft gedaan. Meestal is dat ook voor de gedetineerde zelf het doel. Ik krijg vaak genoeg de vraag: waarom ben ik tot zoiets in staat? Of: ik ben niet iemand die er zomaar op los slaat, waarom nu wel? Ze snappen het niet, maar er is toch echt iets misgegaan in hun leven. Soms moet ik puzzelen. Hoe is hij opgegroeid? Wat heeft hij allemaal meegemaakt? Na dat proces hoop je samen een plan van aanpak te gaan maken om escalatie in de toekomst te voorkomen.

Er is vast weleens een gedetineerde die geen hulp wil. Wat doe je dan?
Als iemand ontkent dat hij een probleem heeft, kan ik weinig doen. Wie ben ik om te zeggen dat hij wél een probleem heeft? Feit is dat hij hier zit. Er zijn waarschijnlijk dingen in zijn leven gebeurd die hij liever anders had gedaan. Daar heb ik het dan over. Als een gevangene zegt dat hij het delict niet heeft gepleegd, druk ik natuurlijk niet door. Want dan bouw je geen band op en neemt diegene je nooit meer in vertrouwen. Ik ben meer geïnteresseerd in de mens achter het delict. Hoe is iemand geworden zoals hij is? Het delict komt dan vanzelf wel een keer ter sprake.

Weet je altijd wat je patiënten hebben gedaan?
In de meeste gevallen weet ik waar iemand voor zit of waarvan hij wordt verdacht. Ook als iemand agressief is geweest binnen zijn detentie, moet ik daarvan op de hoogte zijn. Juist het feit dat je weet dat een gevangene onvoorspelbaar kan zijn, maakt het voorspelbaar. Bang ben ik zelden. Ik heb één keer een gesprek afgekapt omdat ik me helemaal niet op mijn gemak voelde. Die patiënt raakte buiten zichzelf, ik kon geen contact meer met hem maken. Als iemand knetterpsychotisch tegenover je zit, heeft praten geen zin. In zo'n situatie haal ik meteen de psychiater erbij.

Loopt een sessie weleens uit de hand?
Ik heb een keer alarm geslagen omdat iemand een stoel door het raam van een bewaarderswacht gooide. Zulke dingen horen erbij: je gaat hier niet werken als je niet houdt van hectiek, reuring en actie. Een andere keer werd een cliënt heel agressief toen we het over zijn verleden hadden. De woede en frustratie over zijn relatie en familie, die hij altijd had opgekropt en onderdrukt met drugs, projecteerde hij volledig op mij. Hij was zó boos, keek recht door me heen. Ik zat al met mijn hand bij mijn pieper. Mijn laatste redmiddel was dat ik wist dat hij rookte. Dus ik zei: 'Ik zie dat het je heel erg raakt, zullen we even een sigaretje doen?'

Jeetje. Waarom doe je dit werk zo graag?
Ik voel me op m'n gemak hier. Een zwaar geval, een lastige patiënt, iemand die niet wil - kom maar op! Hoe briljant is het als je iemand zo ver krijgt dat hij zijn problemen erkent en aan zichzelf gaat werken? Wat mij betreft kan het niet gek genoeg zijn. Het leven van mijn cliënten is vaak een grote chaos. Vught is echt het walhalla voor een psycholoog.

Verdienen moordenaars en verkrachters eigenlijk wel behandeling?
Ik heb vaak zó erg te doen met de gesteldheid van de man tegenover me. Iedereen wil liever aan de andere kant van de tafel zitten. Een goede baan, een huis, zijn leven op orde hebben. Dat besef maakt dat ik heel veel empathie kan opbrengen. Als ik soms lees wat voor leven mensen hebben gehad, vind ik het knap dat ze zich überhaupt nog staande houden. Iedereen verdient de kans om te leren dat het ook anders kan. Dat onveiligheid, wantrouwen en jezelf groter voordoen dan je bent niet het uitgangspunt hoeven te zijn. Ik gun elke gevangene dat inzicht, wat hij ook gedaan heeft.

Welk soort gedrag ligt het vaakst aan een delict ten grondslag?
Bij mannen komen de problemen meestal voort uit impulsiviteit en agressie; veel gevangenen zitten voor geweldsdelicten. Delictgedrag is vaak niets meer dan probleemgedrag dat wij allemaal weleens vertonen, maar dan in ernstigere mate. Door de maatschappij is voor ieder type gedrag een grens bepaald. Als je daaroverheen gaat, kom je in de gevangenis. Mensen die zitten voor moord, plegen niet dagelijks moorden. Ze belanden dan wel voor tien jaar in Vught, maar zijn doorgaans minder problematische personen dan zat mensen buiten de muren. Ik vind het heel erg als iemand zegt: 'Dat is een moordenaar.' Nee, het is iemand die een moord heeft gepleegd. Los daarvan heeft hij, net als wij allemaal, zijn eigen normen en waarden, verlangens en eigenaardigheden. Hij is een mens en had het zelf ook liever anders gezien.

Welk gedrag van gevangenen verbaast je het meest?
Dat zedendelinquenten in de ogen van andere gedetineerden het laagste van het laagste zijn. Ik denk dan: wat maakt een verkrachter erger dan een moordenaar? Ik heb veel patiënten die een zedendelict hebben gepleegd. Die adviseer ik om er met niemand over te praten. Het is niet voor niks dat zij op aparte afdelingen zitten. Anders proberen andere gevangenen ze iets aan te doen.

Wat doe je als je weet dat iemand gevaar loopt?
Ik heb geheimhoudingsplicht en moet continu de afweging maken wat ik met mijn collega's deel. Gevangenen vertellen me dingen die ze liever niet aan de grote klok hangen. Vaak is het eerste wat ze zeggen: 'Waarom zou ik jou vertrouwen?' Ik werk immers ook voor Justitie. Dan is het fijn om een functie te hebben waarbij de beroepscode zwart of wit staat. Ik vertel altijd eerlijk dat ik mijn geheimhoudingsplicht mag schenden als ze iets zeggen wat acuut iemand anders of hemzelf schade kan berokkenen. Als een gevangene vertelt dat hij zijn buurman wil omleggen, ga ik dat natuurlijk melden.

Moet je een gevangene eigenlijk aardig vinden om hem te kunnen behandelen?
Ik moet me kunnen inleven en begrijpen hoe hij denkt. Dat is iets anders dan heel close zijn of iemand aardig vinden. Sommige gevangenen mag ik écht niet, maar juist het feit dat een persoon irritatie bij me opwekt, kan ik gebruiken in de behandeling. Waarschijnlijk doet hij dat namelijk bij anderen ook. Mijn doel is om hem te leren wat zijn gedrag bij anderen teweegbrengt. Aan de andere kant heb ik ook weleens patiënten gehad waarvan ik dacht: als ik je ergens anders was tegengekomen, zouden we gewoon gezellig een biertje kunnen drinken. Toch kan er in mijn functie nooit sprake zijn van vriendschap. Als ik bij toeval een oud-patiënt tegenkom, zoals laatst op een festival, loop ik weg.

Welk type gevangene vind je nou echt irritant?
Ik ben zelf heel actief, enthousiast en ondernemend. Dat maakt dat ik soms moeite heb met mensen die zich passief en afhankelijk opstellen. Zo van: zeg jij maar wat ik moet doen, dan doe ik dat. Dan denk ik: peper in je reet en gáán. Natuurlijk kan ik soms opzien tegen een gesprek met een patiënt. Aan de andere leert hij veel meer van een hulpverlener die heel anders is dan hijzelf dan van iemand die precies hetzelfde in het leven staat.

Wat zijn de dingen waar je het meeste voldoening uithaalt?
Als iemand wordt vrijgelaten, hoop ik diegene nooit meer te zien. Pas als het misgaat en iemand weer in beeld komt, weet ik dat de behandeling geen succes was. Mijn voldoening zit 'm daarom niet in grote succesverhalen, maar in de kleine dingen. Iemand die zichzelf al zijn hele leven wegcijfert leren hoe hij voor zichzelf op moet komen. Laten inzien dat hij ertoe doet. Het is bijvoorbeeld toch prachtig als iemand na veertig jaar merkt dat anderen het ook spannend vinden om een gesprek aan te gaan? De simpelste dingen, die wij zo normaal vinden, kunnen voor een ander een openbaring zijn. Als een gevangene ervoor wil gaan, kan hij in korte tijd hele grote stappen maken.

Wat is het belangrijkste dat je de afgelopen vijf jaar over gevangenen hebt geleerd?
Dat het delict niks zegt over de persoon die het gepleegd heeft. Een leven kan op honderdduizend verschillende manieren ontsporen.

Bedankt, Ankie!