Is SpongeBob SquarePants de nieuwe Che Guevara?

Op een vrijdagmiddag in juni vorig jaar werd het centrum van Cairo opgeschud door een nieuwe golf van prodemocratische demonstraties. De demonstranten waren boos dat de laatste minister-president onder de gevallen dictator Mubarak, Ahmad Shafiq, het in de nieuwe presidentsverkiezingen tot de laatste ronde had geschopt.

In het midden van de oproer stak een jonge activist met een dikke, zwartomrande bril boven de menigte uit. Met z’n vuist in de lucht spoorde hij de massa aan tot gescandeerde kreten tegen het oude regime. Hij viel op in zijn felgele t-shirt met daarop een plaatje van het geliefde onderwaterwezen uit de kinderserie SpongeBob SquarePants.

SpongeBob is inmiddels een bekend gezicht op het Tahrirplein. De straatverkopers die Egyptische vlaggen en shirts met revolutionaire slogans aanbieden, verkopen bijna altijd ook SpongeBob-shirts. Een willekeurige toerist op het plein krijgt misschien zelfs de indruk dat SpongeBob, net als de alomtegenwoordige Che Guevara-t-shirts of het griezelige Guy Fawkes-masker dat populair werd door de film V for Vendetta, een bizar transnationaal symbool voor verzet is geworden.

Shereif Elkeshta, een Egyptisch-Amerikaanse filmmaker die regelmatig op en neer reist tussen New York en Cairo, zegt dat hij de felgele shirts voor het eerst opmerkte tijdens een bezoek aan het plein in mei, meer dan een jaar na de revolutie. “Het ging plotseling niet meer over hurriya [vrijheid], ath-thawra [de revolutie] of 25 januari, maar om t-shirts en SpongeBob. Misschien is het de New Yorker in mij, maar SpongeBob? Weten deze mensen wel wat SpongeBob is?”

Elkeshta refereerde later aan het SpongeBob-fenomeen in een essay in het onafhankelijke maandblad Midan Masr, over de onsamenhangende staat van de politiek in Egypte. Hij schreef: Waarom houdt [SpongeBob] geen Molotovcocktail vast? Of steekt hij z’n vuist niet in de lucht?

Is SpongeBob een revolutionair icoon? Je kunt het je bijna voorstellen. De shirts zijn felgeel, waardoor ze goed opvallen bij demonstraties. SpongeBob is een optimistisch personage dat een groot aantal fans kreeg in Egypte nadat de serie in 2008 in première ging op Nickelodeon Arabia. En daarbij komt nog de symboliek van het personage als de gewone man—eh, spons—die vecht om z’n plekje in de wereld te vinden. Wael Abbas, een prominente blogger en activist die door Mubaraks veiligheidstroepen gearresteerd en geslagen werd, zegt dat hij fan is van SpongeBob omdat “het personage gewoon een simpele, hardwerkende jongen is, die geen superheld is zoals de meeste personages in tekenfilms en strips, maar wel vrienden heeft die van hem houden.”

Maar Abbas, en elke andere Egyptenaar, zal je vertellen dat de SpongeBob-shirts geen politieke betekenis hebben. Ashraf Khalil, een Egyptisch-Amerikaanse journalist en de auteur van een boek over de opstand, gelooft dat de SpongeBob-shirts veel zeggen over de manier waarop het Tahrirplein veranderd is in het afgelopen jaar. “Er worden SpongeBob-shirts verkocht op het Tahrirplein omdat apolitieke verkopers in het jaar na de revolutie daar hun handeltjes hebben opgezet en gewoon alles aanbieden waarvan ze denken dat het goed zal verkopen.”

Sinds het begin van de revolutie was het plein het decor van een heftige confrontatie met de autoritaire staat. Honderden jonge Egyptenaren vochten en stierven om de bezetting van het plein tijdens de opstand tegen Mubarak in stand te houden. Ze moesten zich verdedigen tegen de oproerpolitie en agenten in burger, die op kamelen over het plein reden.

Kort na de eerste opstand keerde de commercie terug naar het plein. De straatverkopers die altijd door Mubaraks politie geweerd werden, zetten op het Tahrirplein hun kraampjes op. In het begin verkochten ze vlaggen; later banners en t-shirts met revolutionaire slogans. Zelfs nu er een protestkamp tegen de met de moslimbroeders geaffilieerde president Mohamed Morsi op het plein staat, zijn de t-shirtverkopers er ook nog steeds.

En de t-shirts verkopen goed, deels vanwege de enorme populariteit van SpongeBob in Egypte, die z’n eigen leven is gaan leiden in de periode na de revolutie. Het personage was de inspiratie voor tientallen Egyptische Facebook-fanpagina’s—waaronder eentje die hem wilde nomineren voor het presidentschap in de verkiezingen van vorig jaar—en een suikerzoet, lollig bedoeld Arabisch popliedje, Ana SpongeBob, van de Egyptische zanger Hamada Helal. De muziekvideo, die tot nu toe 5.7 miljoen hits op YouTube heeft, laat zien hoe Helal in een SpongeBob-pak “I am SpongeBob” zingt op een kinderfeestje.

Je hoeft maar even door de straten van het centrum van Cairo te lopen om te zien dat SpongeBob-spullen overal te krijgen zijn. Elke paar stappen struikel je over straatverkopers die SpongeBob-speeltjes en -stickers verkopen, en winkels met mini-SpongeBob-shirtjes en -petjes voor kinderen. Een deel van de kleding wordt geïmporteerd uit China, de rest wordt gemaakt in de textielindustrie van Egypte zelf.

Islam Muhammad Ibrahim, een 24-jarige verkoper die kleding verkoopt vanaf een tafeltje op de stoep, legt me uit dat het personage zo populair is, dat hij zijn eigen SpongeBob-stencils van het internet print en zelf de logo’s op kinderkleding drukt. Hij laat me een wit sweatshirt in een kindermaatje zien, waarop een blauw “SpongeBop”-logo gedrukt is. Hij verkoopt wel tien van dat soort truitjes per dag, zegt hij.

De SpongeBob-gekte riep vorig jaar de woede op van conservatieve moslimcommentator Sheikh Nabil Al-Awadhi, die in een tv-show SpongeBob veroordeelde omdat de show jonge jongetjes zou aanmoedigen zich verwijfd te kleden en gedragen.

Er is dus wel een indirect verband tussen SpongeBob en de revolutie, in die zin dat de opstand het Tahrirplein veranderde van een grote, lege rotonde in een centrum van informele commercie.

Elkeshta ziet dit als een transformatie van de stedelijke ruimte: “Iemand zei tegen me dat het gebrek aan openbare parken de reden was waarom we een revolutie hadden. Zodat het Tahrirplein zich kon ontwikkelen, en dat vond ik mooi. Ik geloof het wel een beetje. Dit was eigenlijk gewoon een geval van mensen die een klein stukje van een grote stad voor zichzelf claimden.”

Maar Islam Muhammed Ibrahim, die naast kinderkleding ook SpongeBob-shirts voor volwassenen en shirts met revolutionaire slogans verkoopt, gelooft dat zijn werk op een rare manier toch verbonden is met de opstand. De activisten van het protestkamp zijn z’n “vrienden en broers”, zegt hij, terwijl hij over een metalen hek hangt dat langs de stoeprand staat om me een kogelgat te laten zien dat door de veiligheidstroepen was achtergelaten. “Er zijn hier veel mensen gestorven,” zegt hij.

Oké, SpongeBob heeft weinig te maken met de revolutie, geeft hij toe. Maar zijn andere handelswaar, zoals een shirt waar de slogan “The day we changed Egypt: 25 January” op staat wel. “We verkopen shirts zodat de mensen de revolutie niet vergeten,” zegt hij. En bovendien, “het is beter dan alleen maar spullen aan toeristen te verkopen.”

Maar dat betekent niet dat SpongeBob een politiek symbool is. Blogger Wael Abbas vermoedt dat de alomtegenwoordigheid van de shirts meer te maken heeft met de economie dan met de politiek. “Het gaat om de commercialisering van de revolutie,” zegt hij.