Waar komt het woord ‘broodjeaapverhaal’ eigenlijk vandaan?

Door de tijd heen hebben eet- en drankgerelateerde woorden zich in Nederlandse uitdrukkingen en gezegden genesteld. We gebruiken ze dagelijks, maar hebben geen idee waar ze vandaan komen. Wat is het verband tussen een boontje en een loontje? Wie ventileerde ooit zijn of haar woede door een appeltje met iemand te schillen? Hoezo is komkommertijd iets negatiefs? In deze rubriek zoeken we het uit.

In Oss, het Brabantse stadje waar ik vandaan kom, houden mensen wel van een snack. Een vriend van me beweerde laatst zelfs dat Oss de hoogste cafetaria-dichtheid van Nederland heeft - en dat zou maar zo waar kunnen zijn. Maar toch zijn Ossenaren altijd een beetje voorzichtig als het op shoarma aankomt. Lange tijd ging namelijk het huiveringwekkende verhaal dat een Osse shoarmaboer zijn kwakje vroeger door de knoflooksaus roerde. Mensen zouden geklaagd hebben over de aparte smaak en zelfs ziek zijn geworden van het eten bij de grillroom. Als we het verhaal mogen geloven, kreeg de tent niet veel later een bezoekje van de voedsel- en warenautoriteit. Naast een (op zijn zachtst gezegd) gebrekkige hygiëne zouden er in totaal vijf verschillende mannen een persoonlijke bijdrage geleverd hebben aan de saus.

Het is hier een super bekend verhaal, dat je misschien ook een keer over een shoarmazaak bij jou uit de buurt gehoord hebt. Het knoflooksausverhaal circuleert namelijk door heel Nederland. Gelukkig is er helemaal niets van waar. Het is een broodjeaapverhaal, een stadssage. Maar waarom noemen alleen Nederlanders zulke verzinsels een 'broodje aap'? Heeft het daadwerkelijk ooit te maken gehad met een primaat op een pistoletje?

In mijn zoektocht stootte ik al snel op een antwoord. Het woord is afgeleid van de titel van het boek Broodje aap. De folklore van de post-industriële samenleving uit 1978. De Amerikaans-Nederlandse schrijfster Ethel Portnoy bundelde in het boek een heleboel Nederlandse stadslegendes. In 1992 vulde ze die verzameling zelfs aan met een tweede deel, dat de titel Broodje aap met kreeg. Goeie woordgrap, Ethel.

Het titelverhaal van het boek gaat als volgt. Vlakbij een worstenfabriek, in een achterbuurt van the Bronx, New York, wordt een onthoofd en gevild lijk gevonden. De politie wordt gebeld en een patrouillewagen komt een kijkje nemen. Het gevonden lijk wordt onderzocht door de forensische recherche, die de proporties van het lichaam direct al eigenaardig vindt. Na nader onderzoek komen ze tot een nogal schokkende conclusie. Het lijk is niet van een mens, maar van een aap. Het is een rare zaak, omdat er in de buurt van de fabriek al eerder een berenkarkas is gevonden. Na deze ontdekking wordt er verder onderzoek gedaan naar wat er is gebeurd. Wat bleek, bij een botsing tussen twee vrachtwagens van de fabriek schoot de laadbak van één de vrachtauto's open en rolde het kadaver eruit. De fabrikant van de worstjes kocht voor een prikkie gestorven dieren van de dichtbij gelegen Bronx Zoo op en verwerkte het exotische vlees in zijn hotdogs. Deze 'broodjes aap' verkocht de hotdogmaker weer door aan de nietsvermoedende snackende burgers.

Portnoy las dit verhaal in de rubriek 'New York' van de Telegraaf van dinsdag 16 maart 1976. In een stuk over het eten in Amerika schreef journalist Edo Brandt over het bizarre voorval (je kan het hier teruglezen). Brandt schrijft het stuk alsof het echt gebeurd is, maar het is eigenlijk onzin. Dat is de oudst bekende versie van het verhaal over broodjes aap. Het gaat, om even heel duidelijk te zijn, om een Amerikaans verhaal, geschreven door een Nederlander. Dat is ook de reden dat het verhaal niet echt bekend is in de Verenigde Staten, het verscheen alleen in een Nederlandse krant. Maar goed, een vals Amerikaans nieuwtje is dus de reden waarom wij al veertig jaar lang naar quatschverhalen refereren met broodje apenvlees.

Nu is het niet zo dat dit soort verhalen altijd op onzin zijn gebaseerd – mede-Ossenaar Willy Selten verwerkte immers ook paard door zijn rundvlees – maar het geeft wel aan wat het belang is van je bronnen checken. Horrorverhalen over eten zijn al vaker voor echt aanzien door media. De Hongkongse krant Wen Wei Po schreef bijvoorbeeld op 12 december 2013 dat Kim Jong Un zijn oom Yang Song-thaek had vermoord door hem aan een grote groep hongerige honden te voeren. De Westerse media pakte dit verhaal groots op, maar het bleek enkel een gerucht. Kim Jong Un liet zijn oom 'slechts' doodschieten. Ook werd er in 2015 door John Bohannon in International Archives of Medicine gemeld dat je een stuk sneller zou afvallen als je tijdens je dieet pure chocola at. Later gaf Bohannon in The Washington Post toe dat hij het hele verhaal had verzonnen.

Het gerucht ging ook dat mensen in Aziatische landen apenhersenen eten uit de opengekraakte schedel van een nog levend aapje, als een soort gekookt eitje. Jan van der Putten schrijft erover in de Volkskrant in 2000, ook dit schijnt niet waar te zijn. Wel worden zijn gekookte apenhersenen in Azië een delicatesse en ook in Suriname zijn ze niet vies van wat apenvlees. Ik zou er zelf mijn tanden niet willen inzetten, maar als je er meer over wil weten, kijk dan vooral onze docu over apenvlees in Suriname.